Ep. 10: Giáo dục giới tính cho trẻ Khiếm thị

Dẫn chương trình: Đồng hành cùng mình là Thạc sĩ – Giáo viên trường Phổ thông đặc biệt Nguyễn Đình Chiểu – cô Lan Phương. Trẻ khiếm thị cũng lớn lên, cũng thay đổi cơ thể, cũng có cảm xúc như mọi đứa trẻ khác, nhưng việc tiếp cận kiến thức giới tính của các em lại gặp rất nhiều rào cản. Để hiểu rõ hơn về cách chúng ta có thể đồng hành cùng các em, hôm nay tôi rất vui được chào đón cô Lan Phương – người có nhiều năm trực tiếp giảng dạy và hỗ trợ học sinh khiếm thị. Xin chào cô Lan Phương ạ!
Khách mời (Lan Phương): Xin chào MC Hà Linh và quý vị khán giả! Tôi là Lan Phương – giáo viên trường PTĐB Nguyễn Đình Chiểu. Tôi đã gắn bó với học sinh khiếm thị được gần 20 năm. Tôi thật sự rất vui được trò chuyện hôm nay, vì giáo dục giới tính cho trẻ khiếm thị là một mảnh ghép rất quan trọng trong quá trình phát triển toàn diện của trẻ, nhưng lại hay bị bỏ sót.

Nhiều người nghĩ “thôi, mấy đứa nhỏ chưa cần biết đâu”, nhưng thực ra nếu mình không dạy, thì người khác – hoặc Internet – sẽ dạy thay mình (cười). Và lúc đo, hậu quả có khi không ngờ tới đâu ạ.

Dẫn chương trình: Cô Phương, nhiều phụ huynh nghĩ rằng “con mình khiếm thị thì ít tiếp xúc, chắc không cần lo về giới tính”. Theo cô, đó có phải là quan niệm đúng không ạ?

Khách mời (Lan Phương): Đó là một hiểu lầm khá phổ biến. Rất nhiều phụ huynh nghĩ rằng “con không nhìn thấy thì chắc không biết gì đâu”, hoặc “chuyện giới tính nói ra lại càng khiến con tò mò thêm”. Nhưng thật ra, trẻ khiếm thị vẫn có sự phát triển tâm sinh lý y hệt như mọi đứa trẻ khác – các em vẫn dậy thì, vẫn tò mò về cơ thể, vẫn có cảm xúc, và rất cần được dạy về ranh giới cá nhân – chỉ khác là, các con không có kênh thị giác để học những điều người khác nhìn thấy. Nếu người lớn không hướng dẫn, các em có thể tò mò sai cách, hoặc tệ hơn, bị xâm hại mà không biết đó là xâm hại.

Giáo dục giới tính không làm con tò mò hơn, mà giúp con bình tĩnh và hiểu mình hơn. Giáo dục giới tính còn giúp các con hiểu cơ thể mình, phân biệt hành vi an toàn và không an toàn, và quan trọng nhất – biết nói “không” khi cảm thấy không thoải mái. Nói tóm lại: nếu ta không dạy, xã hội sẽ dạy — mà đôi khi, “thầy xã hội” lại không hiền đâu.

Dẫn chương trình: Tức là, nếu không dạy, các em không thể tự nhận biết hay bảo vệ mình, đúng không ạ?

Khách mời (Lan Phương): Chính xác luôn. Với trẻ sáng mắt, các em có thể nhìn thấy hình ảnh, quan sát, học hỏi qua sách báo, mạng xã hội. Còn trẻ khiếm thị thì học lời nói, cảm giác, và sự hướng dẫn trực tiếp. Cho nên, nếu người lớn im lặng, là vô tình để các em “tự bơi” trong một thế giới không có bản đồ. Các con sẽ lạc đường bất cứ lúc nào. Vì vậy, người lớn cần chủ động trò chuyện và giải thích bằng ngôn ngữ phù hợp, không né tránh. Phải nói chuyện sớm – nói đúng – nói thật là cách tốt nhất để bảo vệ các con.

Dẫn chương trình: Cô có thể chia sẻ cụ thể hơn: giáo dục giới tính cho trẻ khiếm thị thì nên dạy thế nào để các em dễ hiểu không ạ?
Khách mời (Lan Phương): Tôi thường nói với phụ huynh và đồng nghiệp rằng: “Nói thì phải nói sao cho con hình dung được.” Có ba nguyên tắc chính:
1.Nói thẳng – nói thật – nói tích cực.
Không dùng từ mập mờ kiểu “chỗ đó”, “vùng kín” mà phải gọi đúng tên: “bộ phận sinh dục nam”, “ngực của nữ”, v.v. Vì trẻ khiếm thị không nhìn được, nếu mình né tránh, con sẽ tưởng điều đó là xấu, là cấm kỵ – mà càng cấm thì con càng tò mò (cười). Đó là phản ứng chung của con người mà. Trẻ khiếm thị không nhìn thấy biểu cảm, nên chỉ dựa vào giọng nói. Nếu mình nói ngập ngừng, tránh né, trẻ sẽ nghĩ đó là chuyện xấu. Tôi luôn nói thẳng nhưng nhẹ nhàng: “Đây là bộ phận sinh dục nam, đây là bộ phận sinh dục nữ. Cơ thể ai cũng có những phần riêng tư, không xấu, chỉ khác nhau.” Nhiều em cười khúc khích, có em hỏi “Cô ơi, sao nghe ngộ quá!”, tôi chỉ đáp: “Ngộ nhưng đúng, mà đúng thì không ngại.” Chúng tôi luôn học bằng tiếng cười, không bằng sự xấu hổ.

2.Dạy bằng trải nghiệm xúc giác và mô hình.

Đối với giáo viên, khi hướng dẫn cho HS khiếm thị về giới tính tôi có sử dụng búp bê nam – nữ . Trẻ được chạm, được nghe mô tả, được hỏi – được trả lời. Nhưng không chỉ dạy “đây là cái gì”, mà còn dạy “khi nào thì ai được chạm vào đây”. Ví dụ: “Đây là ngực của phụ nữ, khi lớn sẽ thay đổi. Đây là bộ phận sinh dục nam, khi vệ sinh cần rửa sạch mỗi ngày.” Khi trẻ cảm nhận được bằng tay, kiến thức mới “ở lại” trong đầu lâu hơn bất kỳ bài giảng nào.

3.Dạy kỹ năng bảo vệ bản thân.
Trẻ phải biết vùng nào là “vùng riêng tư”, ai được chạm – ai không được chạm. Tôi hay chơi với các con trò “vòng tròn an toàn”: con đặt tay lên người mình và xác định phần mà “đồ bơi che lại” – đó là phần riêng tư. “Ai được vào vòng này?” Các em tự liệt kê: “Bố mẹ, cô y tế, bác sĩ, cô giáo khi giúp vệ sinh.” Rồi tôi hỏi: “Nếu ai khác chạm mà con không muốn?” – Cả lớp đồng thanh: “Phải nói KHÔNG!” Đơn giản, vui, và dễ nhớ. Luôn phải nhắc HS, nếu ai đụng vào vùng đó mà con thấy không thoải mái, con phải biết nói “không” và báo với người lớn tin cậy.

Dẫn chương trình: Rất thực tế và dễ hiểu! Còn phụ huynh thì sao ạ? Nhiều người e ngại, không biết bắt đầu từ đâu…
Khách mời (Lan Phương): Cha mẹ đóng 1 vai trò thiết yếu trong việc giáo dục giới tính cho trẻ khiếm thị. Tôi hiểu cha mẹ thường e ngại. Nhưng nếu mình im lặng, con sẽ học ở nơi khác – và điều đó nguy hiểm hơn nhiều. Tôi hay đùa với phụ huynh: “Anh chị không cần thành chuyên gia đâu, chỉ cần thành… người bạn đủ dũng cảm để nói trước.” Bắt đầu từ việc tắm cho con, thay đồ, hoặc khi con tò mò. Nếu con hỏi “Con được sinh ra từ đâu?”, đừng nói “nhặt trong bụi tre”, nói thật, nói bằng sự tôn trọng. Bởi khi con dám hỏi, nghĩa là con đang tin mình. Hãy Bắt đầu đơn giản thôi:
– Khi tắm cho con, vừa làm vừa nói tên từng bộ phận.
– Khi con lớn hơn, kể chuyện nhỏ về cơ thể thay đổi.
– Và luôn dạy con hai từ “xin phép” và “từ chối”.
Chỉ cần vậy thôi, là đã gieo cho con hạt mầm tôn trọng bản thân và người khác rồi.

Dẫn chương trình: Trong quá trình giảng dạy, cô có thể chia sẻ một câu chuyện khiến cô nhớ nhất không ạ?

Khách mời (Lan Phương): Tôi nhớ mãi một cậu học sinh lớp 8, khiếm thị hoàn toàn. Một hôm em hỏi tôi: “Cô ơi, sao các bạn nam cứ cười khi nghe từ ‘ngực’? Nó buồn cười chỗ nào hả cô?” Tôi bật cười, nhưng rồi chững lại. Bởi tôi hiểu, nếu người lớn không nói cho các em biết, thì các em sẽ học cách nhìn nhận cơ thể qua phản ứng của người khác, mà thường là… sai. Sau câu chuyện đó, tôi tổ chức chơi trò chơi để các em được hỏi – được nói – được chia sẻ thật. Kết thúc buổi học, một em nói:

“Giờ em hiểu rồi, cơ thể thay đổi là chuyện bình thường, ai rồi cũng lớn mà cô.” Nghe câu đó, tôi thấy lòng nhẹ như mây. Đó là khoảnh khắc mình biết giáo dục giới tính không phải để dạy lý thuyết, mà là để các con biết yêu cơ thể mình một cách đúng đắn. Đây là niềm vui của giáo viên – khi trẻ hiểu đúng, không xấu hổ, và biết tự tin về chính mình.

Dẫn chương trình: Thật sự rất xúc động và đáng suy ngẫm. Trước khi kết thúc, cô có thể gửi một lời khuyên ngắn gọn đến các phụ huynh đang nghe chương trình hôm nay không ạ?

Khách mời (Lan Phương): Tôi chỉ muốn nói một điều: “Khiếm thị không có nghĩa là khiếm khuyết trong cảm xúc hay nhận thức giới tính.” Cha mẹ đừng ngại nói, đừng sợ nói sai – chỉ cần nói bằng tình thương, nói thường xuyên và sự tôn trọng. Càng sớm chia sẻ, con càng an toàn và tự tin hơn. Vì hiểu biết chính là ánh sáng giúp con đi qua bóng tối.

Dẫn chương trình: Xin cảm ơn cô Lan Phương vì những chia sẻ chân thành và sâu sắc. Cảm ơn quý vị đã theo dõi chương trình hôm nay. Hy vọng rằng, mỗi người trong chúng ta sẽ trở thành một “người dẫn đường” cho trẻ khiếm thị, không chỉ bằng tay, mà bằng cả ánh sáng của hiểu biết và yêu thương.